WAAROM TOCH STEEDS WEER DIE VRAAG?

“Muziek heeft geen woorden nodig, muziek komt bij je binnen en we zien alle kleuren van de regenboog aan emoties, […] we hebben zúlke antennes uitstaan. Ik zat laatst te denken: het is een soort gesprek dat je voert met iemand, waarbij je op een heel intiem moment bij elkaar kunt zijn en het is heel magisch… Bij een goed gesprek met iemand komt er ook een soort gelukstofje vrij… ik mag hopen dat de wetenschap het gaat onderzoeken – het gaat over het leven, ondanks de heel kwetsbare situaties gaat het over het leven, en zo voel ik dat zelf ook!”

U las woorden van Tjakina Oosting die ‘op de koffie’ ging bij Klaas Drupsteen van Radio Omroep Gelderland.¹ Een gesprek over wat optredens van Muziek aan Bed teweeg kunnen brengen bij zieke mensen én bij de cellospelers zelf. Als je deze woorden leest en je herleest de titel van dit artikel, dan denk je wellicht: wat een bijzondere vraag! De cellospelers wéten toch wat ze teweegbrengen en hoe dat komt?! Dat valt te bezien. Want terwijl Tjakina vertelt over de optredens van Muziek aan Bed, over de loskomende emoties met alle kleuren van de regenboog, over de magie van het vrijkomende gelukstofje, is er opeens dat tussenzinnetje: “ik mag hopen dat de wetenschap het gaat onderzoeken.”

Is dat hét kenmerk van de ware muziekprofessional, die blijft zoeken naar het geheim – niet om de magie daarvan te ontmaskeren, wel om de verwondering nog groter te laten worden, om die te delen met de luisteraars en met elkaar. Zoals de grote sterrenkundige Hawking nóg meer doordrongen raakte van het mysterie van het heelal naarmate hij er meer over wist: “Ik ben gewoon een kind dat nooit ouder geworden is. Ik blijf nog steeds die hoe en waarom vragen stellen. Af en toe vind ik een antwoord.”

Als ik met Tjakina spreek, ervaar ik diezelfde professionele houding: ze blijft vragen stellen in de hoop af en toe een antwoord te vinden, opdat Muziek aan Bed nóg beter mensen raakt met haar muzikale optredens, hun leven even verlicht, de glans en schoonheid laat ervaren, de pijn even doet vergeten, troost biedt.

2. IS HET ALLEEN DE MUZIEK OF ZIJN ER VEEL MEER FACTOREN?

Dát muziek effect heeft blijkt uit tal van onderzoeken en reviews. Hoe dat kómt is nauwelijks bekend. Dat wordt onder meer veroorzaakt doordat veel onderzoeken kwalitatief onder de maat zijn. In een Gronings onderzoek werd geconcludeerd dat 70% van de tientallen getoetste onderzoeken wetenschappelijk onvoldoende waren.²  Henkjan Honing, hoogleraar muziekcognitie aan de UvA formuleert het heel pregnant: “De scheidslijn tussen kwakzalverij en wetenschappelijk onderzoek is soms dun. Begrijp me niet verkeerd: ik ben de eerste om toe te geven dat muziek een grote invloed heeft op onze emoties. Dat het een impact heeft op ons welbevinden is zonder meer duidelijk. Maar hoe het precies werkt, is onduidelijk.” ³

Dát het werkt werd al lang geleden geconstateerd. Zo werd muziektherapie gangbaar toen duidelijk werd dat muziek de pijn en ellende van soldaten in de twee wereldoorlogen bleek te verzachten. Nu zijn er gecontroleerde trials met muziektherapie die gunstige effecten hebben, bijvoorbeeld bij pasgeboren couveusekinderen, kinderen met leer- en gedragsstoornissen, mentale retardatie, autismespectrumstoornissen, hersenletsel, depressie en dementie.⁴  Steeds meer wetenschappers onderzoeken welke aanvullende therapeutische functies muziek in de geneeskunde kan hebben. Lees daarover meer op b.v. de website van het Muziek als Medicijn Fonds⁵.

Het bewijs dát muziek werkt is echter geen antwoord op de vraag hóe muziek werkt! Muziek kan op tal van manieren en in zeer verschillende omgevingen invloed op ons hebben.

* Als iemand via bijvoorbeeld oordopjes of luidsprekers luistert naar muziek kan dat al een positief effect hebben op het welbevinden van de luisteraar. In dat geval speelt de presentatie van de muzikanten geen rol, de muziek zelf is dé beïnvloedende factor. Hoewel, de omgeving – een zonovergoten strand of de eetkeuken – maakt natuurlijk wel degelijk verschil.

Luister nu zelf eens naar Cent mille chansons: een melodie – je hoort Bach meeneuriën – van al weer meer dan een halve eeuw oud; gespeeld op een gamba, een bij uitstek klassiek, zessnarig instrument, een zusje van de viersnarige cello. Wat je ervaart zal door heel veel factoren worden bepaald – bij mij roept het vooral waardevolle herinneringen op aan onze eerste huwelijksjaren, de geboorte van onze eerste zoon, maar ook aan de momenten waarop de sonore stem van Frida Boccara galmde door het cellencomplex van de gevangenis waar ik eind jaren zestig werkte. Wat roept het bij u op?

*Hoe anders is dat bij een live optreden als van Muziek aan Bed. Dan is er, naast de muziek zelf, ook een directe wisselwerking tussen de muzikanten en de andere aanwezigen. De cellisten van Muziek aan Bed kennen talloze voorbeelden van somatisch zieke, jonge en oudere patiënten, dementerenden, die tijdens en door hun optreden werden geraakt. Dat komt door tal van factoren: de muziek, de aandacht die ze van de cellisten krijgen, de ‘sociale participatie’, het spelen op één cello, de kleding; het samen met geliefden luisteren, herinneringen die manifest worden – ja, door wat al niet? Aan het effect dat live optredens op de toeschouwer/luisteraar hebben worden wel heel veel wóórden gewijd (zoals ik nu ook doe!), maar daar blijft het bij. Honing signaleerde: “Er zijn heel veel studies over de positieve effecten van muziek, maar weinig onderzoekers wagen zich aan de theorie.” Daardoor wordt het ook moeilijk om het bereikte effect van een optreden te herhalen en de ervaringen aan anderen over te dragen. Ook de cellisten van Muziek aan Bed beschikken niet over gestandaardiseerde waarnemings- en evaluatiemethodes waardoor meer inzicht kan ontstaan in wat zich tijdens een optreden voltrekt in de wisselwerking tussen alle aanwezigen en hoe daarop invloed kan worden uitgeoefend.

3. WELKE VARIABELEN ZIJN ESSENTIEEL?

Wél betrouwbare onderzoeken presenteren betrouwbare uitkomsten over twee variabelen.

3.1. Het maakt weinig uit welk muziekgenre tijdens live optredens wordt gespeeld. Melodie, ritme en instrumentatie zijn van ondergeschikt belang⁵. De uit die onderzoeken getrokken conclusie van^. Honing is relevant: „Het belangrijkste is dat je luistert naar muziek die mooi gevonden wordt, je ‘lievelingsmuziek’.”
Nu kun je luisteren naar muziek uit 17^e/18^e eeuw, François Couperin’s Les Barricades Mystérieuses. Een niet alledaags muziekgenre, je hoort een fraaie, donker ruisende klavecimbel. Het stuk is heel melodieus, je kunt er zo een (modern) lied van maken. Er is voor mij een bijzonder moment: na 1:55 vertraagt de muziek, heel even maar duidelijk hoorbaar. Je ziet daarna de glimlach van de klaveniste, haar verwondering over wat ze zelf teweegbrengt. Is dit de magie van muziek waarover Tjakina vertelt? Voor mij wel.

3.2. Eveneens maken die onderzoeken duidelijk dat het luisteren naar live muziek sociale interactie en participatie bevordert. De grote kracht van optredens van Muziek aan Bed zou in déze twee elementen (kunnen) zitten. De luisteraar ervaart muziek, maar is niet alleen een passieve muziekconsument, maar reageert en is er – hoe ook – zélf meer actief bij betrokken. Er is tweerichtingsverkeer, actie en reactie; álle aanwezigen anticiperen op wat zich tijdens het optreden voltrekt.

3.3. Uit het voorgaande volgt als het ware ‘vanzelf’ een voor Muziek aan Bed belangrijke hypothese:

Nu deze werkhypothese staat, kan het team van Muziek aan Bed hiermee aan de slag! Ik vind het daarom mooier om mijn nu volgende suggesties daarvoor persoonlijk aan jullie – cellisten van Muziek aan Bed – te schrijven. U als lezer van dit artikel leest gewoon mee!

4. HOE KOMT HET GELUKSTOFJE VRIJ? Een advies voor een ontdekkingstocht

Net als in een goed gesprek – zei Tjakina Oosting – kan er ook tijdens een optreden van de cellospelers een gelukstofje ontstaan. Ze wenste dat ‘de wetenschap’ het gaat onderzoeken. Maar waarom hebben jullie als team dé wetenschap nodig? Jullie kunnen zélf op wetenschappelijke wijze uitvinden hoe je het ontstaan van het gelukstofje kunt bevorderen. Jullie hebben immers daarvoor de “antennes uitstaan!” Maar hoe gebruik je ze optimaal? Het antwoord: ontwikkel je vaardigheden in het methodisch waarnemen, interpreteren en anticiperen tijdens jullie optredens. Maak daarbij gebruik van professionele begeleiders. Zo ontdekken jullie het geheim van het gelukstofje. Het enige wat jullie moeten doen: zet gewoon de eerste stappen!

In het hiervoor beschreven proces begin je met het ontdekken en leren als gesloten groep: je leert samen, met en van elkaar in gesimuleerde optredens. In een volgende fase leer je verder tijdens de speelpraktijk in ziekenhuizen en instellingen. Dan worden ook de luisteraars/kijkers betrokkenen.

5. EEN KLEINE EERSTE STAP MET EEN GROOT EFFECT

Het is aantrekkelijk om te dagdromen over baanbrekende, grootse onderzoeken die (iets van) de geheimen onthullen waardoor de optredens van Muziek aan Bed zo betekenisvol zijn. Blijf dromen, maar bedenk vooral dat een klein begin veel grotere betekenis zal hebben voor jullie zelf én voor wie genieten van jullie optredens. Jullie hebben de sleutel voor een nog betekenisvoller optreden zélf in handen; begin samen aan het proces waarin je nieuwe ontdekkingen doet over wat je teweegbrengt en hoe dat komt. Maak daarbij gebruik van deskundige ondersteuning.

Ik zal jullie ontdekkingstocht graag volgen. Meer dan dat: met mijn volgende artikel wil ik nog wat materiaal aandragen voor die zoektocht. Want – zo is dan de vraag – is het niet een valkuil te denken dat je als cellisten van Muziek aan Bed als het ware in de ziel van de luisteraar/kijker kunt kijken? Dat je aan de buitenkant van de luisteraar kunt zien wat er van binnen gebeurt? Wetenschappers in uiteenlopende disciplines hebben die vraag aan de orde gesteld. Daarover de volgende keer meer.

Roel Steenbergen

Een muzikale toegift: magische cellomuziek! Ooit werd ik als jongentje gegrepen door het oorspronkelijke, door een Joodse voorzanger in een synagoge vertolkte gebed Kol Nidrej.Het kwam voor mij uit een volkomen onbekende wereld. Ik ben dat nooit meer kwijtgeraakt; hier kun je die uitvoering beluisteren en hier kun je mijn verhaal daarover lezen.

Max Bruch gebruikte de melodieën uit dit gebed in zijn Kol Nidrej voor cello en orkest. Het tweede deel (vanaf 5:15) behoort tot de allermooiste cellomuziek, ooit geschreven. In elk geval voor mij magische muziek.

1. Het is de moeite waard het hele gesprek van Tjakina (6 minuten) hier te beluisteren.
2. Meaningful Music in Health Care, lectoraat Lifelong Learning in Music van het Prins Claus Conservatorium van de Hanzehogeschool Groningen en het Universitair Medisch Centrum Groningen, 2018
3. Muzikaal medicijn, NRC, 12-08-2017
4. Meer weten? Klik dan muziekalsmedicijn
5. Amuzikaal zijn is de grote uitzondering, Henkjan Honing, Erik Scherder en Dick Swaab, 2011
6. The Arts in Psychotherapy, juli 2017
7. Een mooi onderzoek over het effect van muziekoptredens op de kwaliteit van leven van oudere psychiatrische patiënten kun je hier lezen en downloaden.