Dat muziek positieve effecten op de mens heeft, is al sinds de oertijd duidelijk. Maar kan opgenomen muziek ook een structurele rol spelen in de patiëntenzorg? Ja, zeggen onderzoekers uit Rotterdam.

Illustratie: Lucia Lenders voor het FD.

In het Slingeland Ziekenhuis in Doetinchem gaat het er ontspannen aan toe. Verpleegkundigen Ellen en Riny ontvangen een reeks patiëntes voor een korte gynaecologische ingreep. De radio staat aan – Qmusic, muziek die je de hele dag overal hoort. Zo voelt deze tl-verlichte ruimte in het ziekenhuis misschien toch net wat vertrouwder. En dat is winst.

De muzikale omlijsting kan ook persoonlijker. Wie een afspraak maakt voor een operatie in het Slingeland, krijgt een folder toegestuurd van de afdeling anesthesiologie en pijnbestrijding: ‘Muziek voor, tijdens en na de operatie’. Muziek, leest de patiënt, heeft positieve effecten op mensen die een operatie ondergaan: ze ervaren minder angst, zijn ontspannener, hebben minder pijn en minder risico op verwardheid. Daarom nodigt het ziekenhuis uit om favoriete muziek mee te nemen. Een schoon apparaat, met volle batterij, vliegtuigmodus verplicht.

De opkomst van de smartphone helpt, zegt anesthesioloog Maarten Crommentuijn. Ooit leende het ziekenhuis discmans uit (dat is inderdaad alweer een tijdje geleden). Ondingen natuurlijk, maar vooral: ze verdwenen steeds.

Nu kan iedereen zijn eigen apparaat meenemen. Alleen voor de muziek, want videobellen in een volle uitslaapkamer is natuurlijk niet de bedoeling.

Twee jaar geleden las Crommentuijn in een vakblad over onderzoek van het Rotterdamse Erasmus MC. De boodschap: bij veelvoorkomende complicaties rond operaties, zoals angst en pijn, kan een behandeling met geneesmiddelen helpen, maar dat heeft ook weer bijwerkingen. Muziek, schreven de onderzoekers, kan angst, stress en pijn verminderen. Daarvoor was ‘level 1-evidentie’ – academisch jargon voor ‘keihard bewijs’. Hoe het precies werkte? Nog niet echt duidelijk. De juiste ‘dosering’? Werd nog bekeken. Maar de onderzoekers wisten al wel genoeg voor ‘verdergaande implementatie’.

Dus dat deed het Slingeland. Crommentuijn en anesthesie-assistent Igor Milanovi? trokken de stoute schoenen aan. ‘Muziek gebruiken rond de operatie is een beetje een kwestie van boerenverstand’, zegt Crommentuijn. Milanovi?, tussen het sederen van twee patiënten door: ‘Maar als je vertelt dat er wetenschappelijk bewijs voor is, is er meer animo.’

Patiënten die kiezen voor muziek, hebben daar duidelijk baat bij, ziet Crommentuijn. Ze hebben minder stress, wat de bloeddruk verlaagt. Dat maakt het makkelijker om iemand onder zeil te brengen. Er zijn dus ook minder anesthesiemiddelen nodig. Onderzoek heeft bovendien al laten zien dat patiënten dankzij muziek na de operatie met minder pijnmedicatie toe kunnen.

Elke dag zijn er wel een paar patiënten die met een eigen afspeellijst aan komen zetten. Van klassiek tot pop en jazz en van country tot Nederlandstalige muziek. Het is niet voor iedereen, maar het zouden er wel meer kunnen zijn, denken ze bij het Slingeland. Er is dus nog zendingswerk te doen.

Wat dat betreft heeft het aan de onderzoekers van het Erasmus MC niet gelegen. De groep Muziek als Medicijn (MaM) wordt bestookt met mediaverzoeken en uitnodigingen voor spreekbeurten. Begin dit jaar zat promovenda Roos Geensen nog bij de talkshow Khalid & Sophie. Muziek in de geneeskunde is een knuffelbaar onderwerp. ‘Eigenlijk iedereen vindt het ontzettend leuk’, zegt MaM-oprichter Hans Jeekel. Hij telt 24 ziekenhuisorganisaties die actief muziek inzetten. Zes van de zeven academische ziekenhuizen doen mee.

Het zou mooi zijn als er één soort muziek is die voor iedereen werkt, maar zo ver is de wetenschap nog niet.

Jeekel mag dan geen bekende Nederlander zijn, binnen het kolossale Rotterdamse universiteitsziekenhuis geniet hij wel een zekere faam. In de hal bij de ingang staat een vleugel, waaraan hij al vaak gefotografeerd is. Ernaast: de prof. Hans Jeekel-bank. In de horecagelegenheid boven de ingang eet de banknaamgever, een gedistingeerde, rijzige gestalte, een softijsje. Beneden speelt iemand, hoe kan het ook anders, La valse d’Amélie van Yann Tiersen.

Toen Jeekel twaalf jaar geleden MaM opzette, had hij een gelauwerde carrière als chirurg achter de rug. Het cachet en het netwerk dat hij daaraan overhield, kwamen goed van pas bij het van de grond krijgen en financieren van de groep. Voor eventuele sceptici was ook meteen duidelijk dat hier geen sprake zou zijn van vrijblijvend hobbyisme. Het begon met één promovenda. Inmiddels heeft het ‘Hora est’ vier keer geklonken voor MaM-promovendi, en zijn er nog eens vijf op weg. Nergens ter wereld wordt zo structureel en ambitieus onderzoek gedaan naar het onderwerp als in Rotterdam.

Het idee van muziek in en rond de geneeskunde is niet nieuw. Intuïtief klopt het: wie wil er nu niet geloven dat muziek een heilzame, zelfs genezende uitwerking kan hebben? Bekende wetenschappers zoals neuropsycholoog Erik Scherder vertellen er graag over. In oude rituelen en geneeskundige manuscripten speelt muziek een rol. Ook bestaat al decennia muziektherapie, een ‘andere manier van behandelen van psychosociale en psychiatrische problematiek’, aldus vaktherapie.nl.

Bij MaM doen ze iets heel anders, waarschuwt Jeekel: hier zoeken ze naar bewijs voor de effecten van opgenomen muziek bij patiënten in het ziekenhuis. Daarvoor doen ze bijvoorbeeld ‘randomised controlled trials’, waarbij het effect van muziek op patiënten wordt afgezet tegen een controlegroep die geen muziek te horen krijgt. Ook zijn er metastudies, die de bevindingen van meerdere onderzoeken bij elkaar vegen en zo een steviger statistische basis geven.

Angst, stress, pijn, slaapstoornissen en delier zijn de ‘big five’ van veelvoorkomende complicaties, die met muziek goed te voorkomen blijken te zijn. Muziek kost niets, en heeft geen bijwerkingen. Jeekel: ‘Daar kan geen medicijn tegenop.’

De ‘bewijskracht’ van het huidige onderzoek is voor een aantal aandoeningen nog relatief beperkt, maar bij toepassing van muziek rond operaties voldoet het aan de allerhoogste standaarden. Dat moet ook wel, zegt Jeekel. ‘Alleen als je sluitend bewijs hebt, gaat muziek breed toegepast worden. Anders blijft het hap-snap.’ Dat er überhaupt stevig bewijs is, is al bijzonder genoeg: voor zestig tot zeventig procent van alle ziekenhuisbehandelingen is niet onomstotelijk aangetoond dat ze zin hebben.

In maart was er een serieuze mijlpaal: toen publiceerde de Federatie Medisch Specialisten een officiële richtlijn ‘Muziek rondom de operatie’. De hoofdaanbeveling luidt: ‘Overweeg het aanbieden van muziek bij patiënten in het perioperatieve proces om pijn, angst, stress en mogelijk ook het gebruik van medicatie te verminderen.’

Er zijn nog veel vragen. Het effect van muziek op slaapstoornissen en delier wordt nu onderzocht. En welke muziek werkt het beste? ‘Wat de patiënt wil’, zegt promovendus Thomas Dirven. De eigen keuze werkt het best, en dan vooral muziek zonder grote ritme- en volumewisselingen. Hij schetst er wel een scenario bij: wat als iemand wilsonbekwaam is, acuut opgenomen wordt, of al onder narcose is? ‘Dan heb je niet kunnen vragen wat iemand zelf had willen luisteren.’ Voor zulke situaties zou het mooi zijn als er één soort muziek is die voor iedereen werkt, maar zo ver is de wetenschap nog niet.

En hoe het nou allemaal precies werkt? Ook daarover is nog veel onbekend. Is dat eigenlijk nog wel relevant, nu al duidelijk is dat muziek een positief effect heeft? Maar ‘baat het niet, het schaadt ook niet’ is onvoldoende voor MaM. Hier wordt serieuze wetenschap bedreven.

Jeekel heeft ook wat anekdotisch bewijs verzameld. Toen hij eens onder narcose moest, hoorde hij pianomuziek die hij zelf graag speelt. Het resultaat: ‘Als je wakker wordt ervaar je een bijzonder geluksgevoel: ik ben er nog!’

Zonder de oud-chirurg was Muziek als Medicijn er zeker niet geweest. Kan MaM uiteindelijk ook op eigen benen staan? Absoluut, verzekert Jeekel. Het enthousiasme is groot, de onderzoeksgroep draait, de resultaten spreken voor zich, er is nog veel te doen, en een opvolger staat klaar. Markus Klimek speelt piano en orgel, is opleider anesthesiologie, en: wetenschapper.

Dit artikel is gemaakt door de redactie van FD Persoonlijk. Lees al onze verhalen op fd.nl/persoonlijk.