Muziek: medicijn voor lichaam en geest?

Geen twijfel, het lichaam en de geest van (vrijwel) ieder mens worden beïnvloed door het spelen of beluisteren van muziek. Je krijgt misschien wel kippenvel, je raakt ontroerd, je bent even ‘van de wereld’ of misschien verdraag je bepaalde muziek juist niet! Maar hoe komt dat?

Steeds meer (semi-)wetenschappers storten zich op deze vraag, het is een hype! Daardoor weten we steeds meer over wat er gebeurt in het menselijk lichaam, in het bijzonder in het brein bij het beluisteren van muziek. Daarmee verkregen inzichten kunnen helpen bij muziektherapie, maar ook bij optredens van de cellisten van Muziek aan Bed. Daarom mailde Tjakina me enkele wetenschappelijke en beleidsartikelen, met de vraag of ik op basis daarvan iets zou willen schrijven voor de Nieuwsbrief. Dat heb ik haar beloofd! Maar dat wordt in de volgende Nieuwsbrief. In déze Nieuwsbrief neem ik wel vast een voor mij noodzakelijk aanloopje. Want ik ben een nieuwsgierig mens en daarom boeien nieuwe wetenschappelijke inzichten mij zeer, bovendien is muziek mijn grote passie. Toch is de vraag: wat wordt nu eigenlijk door al die wetenschappelijke onderzoeken verklaard? Verklaart een hersenscan waarop ik zie wat in mijn brein gebeurt hoe het komt dat ik heel persoonlijke zingeving aan muziek ervaar, dat ik bewogen raak? Verklaart een scan de relatie tussen mijn muzikale ervaring en bepaalde gebeurtenissen in mijn leven en herinneringen aan ‘mensen van voorbij’? Is de aard en inhoud van mijn muzikale ervaring niet iets anders en in elk geval veel meer dan de resultante van mijn door een scan waargenomen hersenimpulsen en mijn kippenvel?

Deze probleemstelling kan ik wellicht met een ander voorbeeld verhelderen. Naast muziek is ook koken een passie in huize Steenbergen. Welnu, wat leert wetenschappelijk onderzoek mij over wat ik met lichaam en geest ervaar tijdens het bereiden en nuttigen van voedsel? Als wij thuis een zelf bereide driesterren-gehaktbal eten volgens een recept van topkok en stadgenoot Jonnie Boer, gebeurt er ook van alles in mijn brein, met mijn smaakpapillen, enz. Helpt de wetenschappelijke kennis daarover om te verklaren welke emoties ik dan ervaar? Ja, het is zeker denkbaar dat Jonnie Boer met die inzichten weer zal sleutelen aan zijn recept, maar dan nog zal ook hij de unieke aard van mijn unieke sensatie bij het nuttigen van die bal niet kunnen meevoelen, niet verklaren. Hij en geen enkele wetenschapper zal kunnen doorgronden hoe ik ooit door de geur en smaak van die bal onverwacht terugkeerde naar een dag – misschien wel 67 jaar geleden – toen mijn moeder gehaktballen bereidde, geheel anders van smaak. Is dat wetenschappelijk ongrijpbare ook niet aan de orde als zieke kinderen, volwassenen, hoogbejaarden luisteren en kijken naar het optreden van twee cellisten van MaB? Met deze (voor wetenschappers noodzakelijke) twijfel in mijn brein wil ik u graag de volgende keer meer vertellen over wetenschappelijke inzichten en beleidsopvattingen die relevant kunnen zijn voor het mooie werk van Muziek aan Bed.

Er is nog een goede reden om eerst een (al of niet wetenschappelijk) aanloopje te nemen voor ik de volgende keer het ‘zware’ wetenschappelijke domein betreedt. We leven immers in coronatijd en er valt best iets moois te zeggen over de betekenis van muziek als rampspoed mensen treft. Mogelijk verschijnt er zelfs een glimlach op uw gezicht tijdens of na het lezen van dit artikel.

Muziek in tijden van corona en pest

Want u wist het misschien nog niet, maar het beoefenen van en luisteren naar muziek is het beste medicijn tegen corona en de (sociaalpsychologische) gevolgen daarvan. Pardon – o ja? Hoezo? Echt waar?

Ja, zoiets werd gedurende vele eeuwen door wetenschappers en andere gelovigen wél gedacht. Covid-19 trok nog niet eerder over de wereld, maar de pest wel, zelfs meerdere keren en met zeer ernstige gevolgen. De grootste pestpandemie trok in de 15e eeuw vanuit China – net als nu met het covid-19 virus – naar Italië om vervolgens heel Europa te veroveren. Eén op de drie Europeanen stierf. Ook toen kwam – net als nu – een grootse zoektocht naar geneesmiddelen op gang. Dat leidde tot de grote ‘ontdekking’ dat muziek hét medicijn was. Het beoefenen van muziek – en het zingen van de meerstemmige smeekbede O gezegende Sebastiaan in het bijzonder – zou genezing bieden. Was daarvoor een verklaring? Jazeker, althans dat geloofden wetenschappers en gelovigen.

Die verklaring vond zijn oorsprong in de derde eeuw na Christus. In Italië leefde toen ene Sebastian. Hij was een alom bekende weldoener en criticaster van de Romeinse keizer. Daarom liet de keizer hem aan een paal vastbinden en joeg men zeven pijlen door zijn lijf, met de dood tot gevolg. Althans, dat dacht de keizer. Maar Sebastian genas wonderbaarlijk door intense en liefdevolle zorg. Eeuwen later werd tijdens een pestepidemie in Lombardije (jazeker, het gebied waar in 2020 ook de eerste Europese corona genadeloos toesloeg) een altaar opgericht voor deze Sebastian. En, o wonder: de pest verdween prompt uit het gebied! Sebastian verwierf daardoor de status van pestheilige – San Sebastian. Toen in de 15e eeuw de pest opnieuw genadeloos toesloeg, schreef de componist Gaspar van Weerbeke dan ook het lied O beate Sebastiane waarin hij hem smeekte om ook nu de pest te verdrijven (luister hier). Het zingen van dat lied zou – zo was de overtuiging – genezing bieden.

Daar bleef het niet bij, want in de daarop volgende Renaissance leefde onder veel artsen de stellige overtuiging dat het samen beoefenen van muziek, het samen zingen van liederen een adequaat medicijn was tegen menige ziekte, ook tegen de pest. U ziet, de huidige wetenschappelijke zoektocht naar de mogelijke relatie tussen muziek en menselijk welzijn/ziekte kent een eeuwenoude aanloop. Ik vermoed dat in de 21e eeuw zeer weinigen nog geloven dat je door het beoefenen en beluisteren van muziek wordt beschermd tegen of geneest van corona. Daar is meer voor nodig. Toch is er wel degelijk meer te zeggen over de betekenis en functie van muziek als mensen in hun leven geconfronteerd worden met (maatschappelijke) rampspoed.

De kracht van muziek in tijden van rampspoed

De pest, viruspandemieën, aardbevingen, grote overstromingen, gigantische stadsbranden, persoonlijke rampspoed, ze zijn van alle tijden. Steeds weer speelde muziek een grote rol in het leven van componisten, muziekbeoefenaars en -luisteraars bij de verwerking van deze rampspoed. Zo ontstonden nogal wat klassieke composities en ik twijfel er niet aan dat deze muziek heelde en troost bood. Ik volsta met enkele voorbeelden. Zo schreef Bach zijn prachtige cantate Aus der Tiefen (luister en kijk hier) na de stadsbrand in Mühlhausen (1707) waarbij 360 huizen in de benedenstad werden verwoest en vele doden te betreuren waren. Telemann componeerde Die Donnerode (luister hier) na een aardbeving in en rond Lissabon (1755), een van de meest vernietigende en dodelijke aardbevingen ooit. Er vielen tienduizenden doden.

Ook persoonlijk leed tijdens de pest zette aan tot componeren en musiceren. Johann Pachelbel – u weet wel, die van de Canon – trouwde in 1681 maar verloor al twee jaar later zowel zijn vrouw als zijn eerste zoon. Datzelfde jaar componeerde hij zijn Musicalische Sterbens-Gedancken met onder meer de koraalbewerking Alle Menschen müssen sterben (luister hier). Het componeren en uitvoeren van deze muziek had blijkbaar een therapeutische kracht want tien maanden later hertrouwde Pachelbel. Hij leefde vervolgens gelukkig met zijn tweede vrouw en verwekte vijf zonen en twee dochters.

Hoe doorgronden we de wonderlijke kracht van muziek?

Ook als de cellisten van Muziek aan Bed optreden beïnvloeden zij de geest en het lichaam van de luisteraars, hoe oud of jong die ook zijn. Ik weet het zeker, hun muziek kan een lach teweegbrengen, een traan – al of niet uit een lach geboren. Hun muzikale optreden kan troost bieden in moeilijke tijden. Wie wil daarover niet meer wetenschappelijk inzicht verwerven? Maar toch, is dat wetenschappelijk inzicht dan de ultieme bron waardoor we in staat zijn om de wonderlijke kracht van muziek te doorgronden? Is de kunst zelf, zijn kunstenaars zelf niet beter in staat dat geheim bloot te leggen? Hebben de componist Franz Schubert en zijn vriend, de dichter Franz von Schober niet al in 1817 in hun ode An die Musik het wonder van de muziek bezongen – met woorden en muziek van díe tijd, de Romantiek? Sindsdien hebben talloze kunstenaars dit lied vocaal én instrumentaal uitgevoerd en het zal steeds uitgevoerd blijven worden. Ik deel graag drie zeer verschillende uitvoeringen met u: An die Musik (hier door Fritz Wunderlich en piano; en hier door Gerald Finley en de Berliner Philharmoniker; en hier door één cello en piano).

Rest nog een wens

Nu ik dit alles heb geschreven, leeft bij mij nog wel een wens. Wat zou het prachtig zijn als het lied An die Musik aan het repertoire van Muziek aan Bed wordt toegevoegd. Ik ben er zeker van: er zal van genoten worden, ook en juist in deze coronatijd. Want gelukkig, nu het (samen) zingen van dit lied in coronatijd zeer wordt afgeraden, kan het zonder enig bezwaar met twee cello’s gespeeld worden. Immers – en is dat ook niet een wonder?! – cello’s zingen wel, maar verspreiden geen riskante druppels.

Als er dan ook nog onderzoek wordt verricht naar de vreugde en ontroering die het spelen van dit lied door twee cellisten teweeg zal brengen bij hun luisteraars, ben ik helemaal een gelukkig mens; dan kan ik daarover immers weer schrijven!

Geschreven in coronatijd, in de hoop op betere tijden.

Roel Steenbergen