Wat doet muziek met ons (brein)? Welk levensgevoel maakte zich meester van de pianist Louis van Dijk, toen hij op 7 november 2017 in de talkshow van Jeroen Pauw zijn compositie Hoop speelde? Welke gevoelens overmeesterden Jeroen Pauw die zicht-baar ontroerd het spel van deze unieke man gadesloeg? Iedereen die dit meemaakte, in de studio of thuis, wist dat Louis van Dijk leed aan de ziekte van Alzheimer. Zijn brein was al aangetast maar toen de eerste klanken klonken was daarvan niets te merken. Mijn vraag: wil je hieronder op de video klikken en dan (en met groot scherm) naar Hoop van Louis van Dijk kijken en luisteren, ervaren wat met jou gebeurt voordat je verder leest?

Drie minuten verder. Wat gebeurde met jou? Als ik nu, na zijn sterven, luister en kijk naar deze geweldige muzikant, zijn muziek, zijn spel, dan denk ik aan wat hij muzikaal en als mens voor velen, zeker ook voor mij heeft betekend. Het raakt me dat hij zo jong al moest lijden aan zijn ziekte en toch nog zo kon spelen. Ik hoor de muziek en zie wat het daar ‘zijn’ van Louis van Dijk met Pauw doet. Dat alles hoor en zie en overdenk ik in die drie minuten – in de context van mijn corona-bestaan. Of ik wil of niet, het kan niet anders.
Wat zich aan emoties bij jou en mij aandient, is de resultante van een baaierd van zeer onderscheiden prikkels. Ik moest dan ook denken aan de kop “Dit is wat muziek met ons brein doet” boven een artikel met uitspraken van Rebecca Schaefer, neuropsycholoog aan de Universiteit Leiden. ,,Muziek is een van de krachtigste middelen om emoties op te roepen. Je kunt jezelf ermee in een bepaalde stemming brengen.” Je hoeft geen breindeskundige te zijn om dat van harte te beamen. U heeft het zelf ook kunnen ervaren toen u het filmpje zag – althans, ik hoop het. De muzikanten van Muziek aan Bed ervaren het in elk geval steeds weer.

Zeker, breinonderzoekers weten steeds meer over wat zich in tal van gebieden van de hersenen afspeelt bij het luisteren naar muziek. Hoogleraar Erik Scherder kan er met passie over vertellen – het liefst met een (weliswaar dood) brein in zijn hand, want ja, daar gebeurt het! Maar wát vertelt hij eigenlijk, beter: waar zwijgt hij over? Uit allerlei onderzoeken blijkt dát muziek invloed heeft op onze hersenen, op onze ontwikkeling en gedrag, dat muziek (mogelijk) in genezingsprocessen een rol kan vervullen. Maar geen enkele breindeskundige kan ons vertellen hóe het brein precies reageert op muziek. Ze kunnen al helemaal niet vertellen hoe die invloed van muziek op ons gedrag, ontwikkeling, genezing tot stand komt, alle mooie verhalen ten spijt. Neuroloog Schaefer is zich daarvan zeer bewust en ze waakt dan ook voor stellige, algemene conclusies. Het is bovendien opvallend, dat in heel veel studies naar de invloed van muziek (op het brein) andere dan de gehoorprikkels buiten beschouwing blijven. Welk effect hebben prikkels via de ogen en de huid, hoe beïnvloeden omgevingsvariabelen onze muziekbeleving? U heeft die invloed moge-lijk zelf ervaren bij het luisteren én kijken naar Louis van Dijk.
Is het ooit mogelijk de relatie te kennen tussen “wat er door mij heen gaat” en mijn breinactiviteiten, als ik twee cellisten van Muziek aan Bed zou horen en zien spelen in een verpleeghuis?

Ik wens de mensen van Muziek aan Bed toe dat ze met hun optredens voor tal van doelgroepen van steeds meer betekenis zijn. Wetenschappers die “ons mensen” reduceren tot “ons brein” zullen daarbij niet kunnen helpen. Ze weten wel steeds meer over hoe neuronen in het brein reageren op muziek en kunnen dat prachtig zichtbaar maken. Maar dat verklaart niet hoe het komt dat muziek van onschatbare waarde is voor het welbevinden, soms de genezing van mensen. Bert Keizer, verpleeghuisarts, filosoof, bekend om zijn verzet tegen de reductie van de mens door de “Ik ben mijn brein”-denkers: “Het opstellen van een breinkaart waarmee je zou kunnen bepalen wat er door iemand heen gaat, zou een plaatjesboek opleveren met aan de ene kant miljarden scans en aan de andere kant de bijbehorende gedachte, zoals door de breinbewoner gerapporteerd.” Daar zitten we niet op te wachten.
Wel op wetenschappelijk onderzoek waarin wordt aangetoond welk effect de optredens van Muziek aan Bed met de daarbij gemaakte (muziek)keuzes en de omgevingsvariabelen hebben op de beleving, het welzijn, de gezondheid van de luisteraars, klein, jong, oud, (ernstig) ziek.

Maar wie zit te wachten op een wetenschappelijke verklaring voor de ontroering die zich van mij meester maakte toen ik die allerlaatste noot van Louis van Dijk hoorde? De noot die niet in de partituur staat maar wel door Louis gespeeld móest worden, die diepe es, die wegstierf in de stilte…

Roel Steenbergen